Kurbanda Yakınlaşan Akraba

Kurbanda Yakınlaşan Akraba

YAZAN: Müslüm IŞIKLAR

‘Kurbanda Yakınlaşan Akraba’ derken elbette Kurban Bayramı’nda akrabalarla bir araya gelerek ortak girilen bir dana kast edilmiyor. Kelimelerin birbiriyle yakınlığı, ilişkisi ve bağlantısı üzerinden küçük bir yolculuk yapmaktan başka gayemiz yok. Ucu bucağı binalarla, dağlarla, tepelerle ve hatta insanın insana çizdiği sınırlarla çevrili olunan dünyada, kelimelerin uçsuz bucaksızlığı içerisinde yapılacak bir seyahat, bir nebze de olsa zihni yekindirebilir.

Kurban, yakınlaşma ve akraba sözcükleri birbirine yakın anlamlar ihtiva eder. Kurban sözcüğü, dilimize Arapça üzerinden geçmiştir. Yakın olma, yakın durma anlamına gelen kurb (قرب) köküne dayanır. Her ne kadar Arapça üzerinden dilimize girmiş olsa da daha eski İbranice ve ondan da eski Akatça kökenlerine rastlanıyor. Sözcük, Akatça aynı anlama kelen kerebu sözcüğüne dek uzanıyor. [1]

Kurban sözcüğünün anlamındaki yakınlaşmadan gaye, Allah için adakta bulunup ibadetiyle yaratana yakınlaşmaktır. Bu manasıyla anlam genişlemesine uğramıştır. Fakat dilimizde süreç içerisinde bu mananın dışına çıkan, farklı anlamlara evrilen kelimenin Türk Dil Kurumu’na (TDK) göre ilk anlamı ‘Dinin buyruğunu veya bir adağı yerine getirmek için kesilen ve belli özellikleri taşıyan hayvan’dır. Yani yakınlaşmaktan ziyade hayvanın belli durumuna doğru değişen bir anlam söz konusudur. İkinci anlamı ise ‘İçtenliği belirten bir seslenme sözü’dür. Örneğin ‘Seni verene kurban olurum. ’

Diğer üç anlam da şu şekilde: 3- ‘Bir ülkü uğrunda feda edilen veya kendini feda eden kimse. Örneğin hava kurbanları. 4- ‘Bir kazada veya felakette ölen kimse.  Örneğin ‘Vardar, her sene Üsküp’ten beş on kurban alan bir nehirdi.- Yahya Kemal Beyatlı-’ 5- ‘Maddi ve manevi bakımdan felakete sürüklenmiş, insani değerlerini yitirmek zorunda kalmış veya bırakılmış kimse. Örneğin ‘Örgütün son kurbanı o oldu.’ [2]

Bu beş anlamın hiçbiri de doğrudan Köken Bilim’deki yakınlaşma anlamını vermiyor. Buradan da anlaşılacağı üzere, bir kelimenin kökeni, o kelimenin günümüzdeki veya geçmişteki bazı anlamlarını doğrudan karşılamayabiliyor. Bazısında aynı anlam sürebiliyor fakat bazısında da değişikliklere uğrayabiliyor. Bahse konu değişiklik, kısmi de olabiliyor tamamen de.

KURBAN VE AKRABA

Kurban kelimesinden -k-r-b sessiz harflerini dilimizde sıkça kullanılan a(kr)a(b)a sözcüğünün içine yerleştirdiğimizde anlam daha net anlaşılacaktır. Kurbanda yitirilen birincil anlamın, aynı kökteki akraba sözcüğünde anlam olarak oturduğu görülüyor. Yani kurban sözcüğünde uzaklaşılan manaya, aynı kökteki başka kelime ile ulaşılmış.

Cuma namazlarında her hafta okunan Nahl Suresi 90. Ayette kurba sözcüğü geçer: “Muhakkak ki Allah adaleti, ihsanı, akrabaya karşı cömert olmayı emreder; hayâsızlığı, kötülüğü ve zorbalığı yasaklar. İşte Allah, aklınızı başınıza alasınız diye size böyle öğüt veriyor.”[3]  Bu ayette geçen kurba (قُرْبٰى) sözcüğü de ayet mealindeki akraba ve yakınları ifade ediyor.

Kurban sözcüğünün temelini oluşturan kurb ile ilgili günümüzde sık kullanılmamasına, hatta bilinmemesine karşın tamlamalar da bulunuyor. Örneğin kurb-ı derece, ölene derece anlamında daha yakın kişiyi; kurb-ı Hüda[4], yaratıcıya manevi anlamda yakınlığı; Kurb-i mesafe ise bir mesafeye olan yakınlığı ifade eder. [5]

Bu sözcükle aynı kökten gelen kurbet, akrabalık; kurbet-i ümm anne tarafı akrabaları; kurbiyyet, yakınlık; karib, soyca yakınlık; karib-i hakikat, gerçeğe yakınlık; kariben, yakında; karibü’l-ahd, yakın zamanda anlamlarına geliyor. [6]

Dilimizde sık kullanılan takribi, takriben kelimeleri de yaklaşık, yaklaşık olarak gibi manaları veriyor. TDK Sözlüğü’nde takribi, ‘Yaklaşık’; takriben ise ‘Aşağı yukarı’ tanımlarıyla açıklanıyor. Yine karabet sözcüğü de bu köke dayanır.

Nişanyan Sözlük, kirve sözcüğünün kökenini de bu köke dayandırıyor. Kaynağa göre, sözcük, Süryanice yakın kişi, akraba, vaftiz babası anlamlarına gelen karivo sözcüğünden alıntıdır. [7] Ancak İsmet Zeki Eyuboğlu da kirve veya kirvanın Rumca olduğu kanısında olduğunu aktarır. [8]

Son olarak yine Nişanyan Sözlük; sunak, mabet, tapınak anlamlarına gelen mihrap sözcüğünün de akraba ile soydaş sözcükler arasında olduğu bilgisini paylaşır. Buna göre mi(kr)a(b) sözcüğündeki -k sessizi, -h harfine dönüşmüştür. Sözlük, sözcüğün Eski Habeşçe (Ge’ez) dilinde sunak anlamında mikrab olarak zikredildiğini nakleder.[9] Keza Ferit Devellioğlu da mihrab(p)[10] başlığında beş anlam sıralar. Beşinci anlamda da sunak tanımında bulunur. Hatta Fransızcasının autel olduğunu aktarır. [11] Kembiriç’in (Cambridge Üniversitesi) web sözlüğünde de autel, sunak olarak çevrilmektedir. Bu anlamda mihrap sözcüğünün de akraba sözcüğü ile soy bağı bulunduğu görüşü yabana atılmamalıdır.

[1] Nişanyan Sözlük, kurb md.

[2] Türk Dil Kurumu Sözlüğü, kurban md. Eylül 2024, link: https://sozluk.gov.tr/?ara=kurban

[3] https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Nahl-suresi/1991/90-ayet-tefsiri

[4] Hüda: Farsça ‘da yaratan anlamına gelir.

[5] Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi Yay. 14. Baskı (1997), s. 527, kurb md.

[6] Ferit Devellioğlu, a.g.e., s.491, s.527, s. 528.

[7] Nişanyan Sözlük, kirve md., link: https://www.nisanyansozluk.com/kelime/kirve

[8] İsmet Zeki Eyuboğlu, Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Say Yay., s. 418-419

[9] Nişanyan Sözlük, mihrap md.

[10] Sonu -b harfi ile biten Arapça kökenli sözcükler, dilimize -p olarak çevrildiğinden mihrab da mihrap olarak kullanılır. Harap, kebap, tahrip, vd. birçok sözcükler de bu örneklerdendir.

[11] Ferit Devellioğlu, a.g.e., mihrab md., s. 646.